Αρχαιολογική έρευνα από την Βελγική Σχολή του Πανεπιστημίου Βρυξελλών στην Ερμούπολη.

Αρχαιολογική έρευνα από την Βελγική Σχολή του Πανεπιστημίου Βρυξελλών στην Ερμούπολη βρίσκεται σε εξέλιξη με συντονιστές της ανασκαφής τους καθηγητές Αρχαιολογίας Didier Viviers και Aθηνά Τσινγκαρίδα. Στη διάρκεια της σημερινής ανασκαφής ήταν παρών και η προϊστάμενη Εφορείας Αρχαιοτήτων Λασιθίου Χρύσα Σοφιανού καθώς και ο πρόεδρος του τοπικού συμβουλίου Παλαικάστρου κος Νίκος Χατζηδάκης.Τα ερείπια της αρχαίας Ιτάνου βρίσκονται 27 χλμ. ανατολικά της Σητείας, κοντά στο φοινικόδασος Βάι. Η περιοχή είναι γνωστή με το όνομα Ερημούπολη ή Ερμούπολη.
Η ίδρυση της Ιτάνου ανάγεται στους προϊστορικούς χρόνους. Την πρώτη ιστορική μαρτυρία για την ύπαρξη της πόλης την δίνει ο Όμηρος. Υπήρξε σπουδαίος σταθμός διαμετακομιστικού εμπορίου και είχε αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με την Εγγύς και Μέση Ανατολή, στην οποία έκανε εξαγωγή πορφύρας, σπόγγων, γυαλιού και αλιευμάτων.
Οι Ιτάνιοι ήταν κυρίαρχοι σε όλες τις ανατολικές ακτές της Σητείας και τα όριά της εκτείνονταν από το ακρωτήριο Σαμώνιο (Κάβο- Σίδερο) ως το ακρωτήριο Ερυθραίο (Γούδουρας). Η εξαγωγική δραστηριότητα που ανέπτυξε η Ίτανος απ’ όλη την περιφέρεια που κυριαρχούσε, καθώς και τα έσοδα που της εξασφάλιζε το ιερό του Δικταίου Δία στο Παλαίκαστρο, πλούτισαν την πόλη, όπως προκύπτει από το πλήθος των ναών και των πολυτελών μαρμάρινων οικοδομών της. Ένα σημαντικό κατάλοιπο αυτής της περιόδου είναι η ενεπίγραφη πλάκα, σήμερα εντοιχισμένη αριστερά του καθολικού της Μονής Τοπλού, γνωστή ως «Επιγραφή των Μαγνήτων». Από αυτήν την επιγραφή πληροφορούμαστε ότι, επειδή οι Ιτάνιοι βρίσκονταν σε συνεχείς προστριβές με τους κατοίκους της Πραισού, ζήτησαν την βοήθεια του βασιλιά της Αιγύπτου Πτολεμαίου του Φιλομήτορα το 146 π.Χ, ο οποίος βοήθησε στρατιωτικά τους Ιτάνιους, στέλνοντας ακόμη και φρουρές στην επικράτεια της Ιτάνου. Η βοήθεια του Αιγυπτίου βασιλιά και η εμπλοκή των Πραισίων στον πόλεμο με τους Ιεραπύτνιους έθεσαν τέλος στις μεταξύ τους διαμάχες. Όμως οι Ιτάνιοι δεν βρήκαν την ησυχία τους. Η Ιεράπετρα, ο νέος γείτονας που κατέλαβε την Πραισό, εκδήλωσε εδαφικές διεκδικήσεις στην Ίτανο.
Οι διαμάχες και οι προστριβές τους κράτησαν ως το 67 μ.Χ. . Στα ρωμαϊκά χρόνια η Ίτανος εξακολουθούσε να κατέχει εξέχουσα θέση. Οι Ρωμαίοι της επέτρεπαν να κόβει δικά της νομίσματα και να συμμετέχει στο κοινό των Κρητών.
Σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να περπατήσει τον χώρο σταματώντας στα διάφορα ερείπια όπως το μεγάλο φυλάκιο «πύργος» στη δυτική ακρόπολη, από μελανούς ογκόλιθους, την μεγάλη παλαιοχριστιανική εκκλησία στην ανατολική ακρόπολη, την ελληνιστική συνοικία, τους δυο παλαιοχριστιανικούς ναούς στους πρόποδες του λόφου που οδηγεί στο Βάι και το νεκροταφείο έξω από την πόλη. Μετά την καταστροφή της πόλης στα βυζαντινά χρόνια υπάρχουν ενδείξεις ότι ο χώρος κατοικήθηκε στην Ενετοκρατία.