Ο νόστος, το πιο δυνατό άμα και ιερό ψυχικό άλγος, που γεννάει τη λαχτάρα της επιστροφής του ξεριζωμένου στα πάτρια εδάφη. Κοντεύει ένας αιώνας από τη σφαγή και το διωγμό των Μικρασιατών, Ποντίων και Αρμενίων. Πληγές ανοιχτές. Ο χρόνος, ο γιατρευτής, δε μπόρεσε να τις επουλώσει. Είναι αμφίβολο, αν ζει μέχρι τις μέρες μας, έστω και ένας ξεριζωμένος. Οι απόγονοι τους όμως, κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, υψώνουν προς τον Ουρανό, άσβεστο τον πυρσό της μνήμης. Στο ξωκλήσι τ’ αϊ Γιάννη στα Λειβάδια, την Κυριακή το πρωί, 16 του Σεπτέμβρη, ανέπεμψαν τις δεήσεις τους προς τον Πανύψιστον.
Σ’ αυτό τον ιερό χώρο, που τον είχαν καταφυγή και παρηγοριά οι αποδιωγμένοι, ο Πρόεδρος του Συλλόγους τους, κ. Γιώργος Αλεβίζος, με μια εμπεριστατωμένη ομιλία, ζωντάνεψε τις μνήμες του μαύρου Σεπτέμβρη, του 1922. Η μεγαλύτερη καταστροφή του Ελληνισμού. Η πυρπόληση της Σμύρνης. Ο αποκεφαλισμός του Μητροπολίτη Χρυσόστομου. Ο σκοτωμός και ο πνιγμός στη θάλασσα τόσων Ελλήνων. Και η άτακτη φυγή προς τη μητέρα Πατρίδα. Επακολούθησε, με τη Συνθήκη της Λωζάννης, η ανταλλαγή των πληθυσμών και η απώλεια της Ανατολικής Θράκης. Αντί ολίγων χιλιάδων μουσουλμάνων, εκπατρίστηκαν από τις προγονικές τους εστίες, πάνω από ενάμιση εκατομμύριο Χριστιανών Ελλήνων.
Η μοίρα, των ολιγάριθμων σε έκταση και πληθυσμό κρατών, είναι αυτή. Πάντα δείχνει, το αδυσώπητο και σκληρό της πρόσωπο. Ο Σεφέρης, κλαίει και οδύρεται, αλλά και τόσοι άλλοι μαζί του, γράφοντας στα περίφημα σημειώματα του. «Φυλακίσαμε τον Ελληνισμό στα όρια ενός μικρού Κράτους».
Αυτό το μικρό Κράτους, κατ’ άλλους «η μικρή και έντιμη Ελλάδα» και κατ’ άλλους «η Ψωροκώσταινα», ήρθε καιρός που μεγαλούργησε. Ο Ελληνοχριστιανικός Πολιτισμός έθρεψε πολλές γενιές. Είναι ο πιο δυνατός πολιτισμός του Κόσμου. Όμως, κι αυτόν τον ζήλεψαν οι δυνατοί-δυνάστες του Πλανήτη, που όλο και τον τσεκουρώνουν.
Σήμερα, οι δικοί μας πολιτικολογούν ακόρεστα και μάχονται για την καρέκλα τους. Οι ίδιοι, που φωνασκούσαν χειροκροτούμενοι από το πλήθος, «Έξω οι βάσεις του Θανάτου» οι ίδιοι και πάλι, ανέχονται σιωπηρά «τις βάσεις του θανάτου». Γενήκαμε πολλαπλός στόχος. Ας μας βγει σε καλό.
ΚΩΣΤΗΣ Ν. ΖΕΡΒΑΚΗΣ
16 ΣΕΠΤΕΜΒΡΗ 2018
Η ομιλία του Προέδρου του Συλλόγου Μικρασιατών Ποντίων και Αρμενίων Σητείας
κ. Γιώργου Αλεβίζου στον Άγιο Ιωάννη Σητείας.
ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
Ο ξεριζωμός των Μικρασιατών – Ο ερχομός τους στην Ελλάδα.
Σεπτέμβριος 2018.
Ολάκερα 96 χρόνια από την Καταστροφή της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922. Μιας πρωτοφανούς τραγωδίας στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Ποτέ άλλοτε σε διάστημα 40 ημερών δεν εξαπολύθηκε τόσο μεγάλος διωγμός από ένα έθνος εναντίον άλλου. Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν συντελέστηκε τέτοιο μαζικό ξερίζωμα ανθρώπων από τις εστίες τους. Τόσο βίαιη διάσπαση οικογενειών. Με την κράτηση όλων των αρρένων από 18 εώς 50 ετών. Την απαγωγή και το βιασμό των νέων θυγατέρων και συζύγων. Την απόσπαση αμούστακων παιδιών να χρησιμοποιηθούν ως υπηρέτες των νικητών. Ως αντικείμενα ικανοποίησης των ψυχικών διαστροφών τους.
Μια μεθοδευμένη ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ των Ελλήνων Ποντίων Αρμενίων Χριστιανών της Ανατολής. Μια ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ που αρχίζει το 1908 και ολοκληρώθηκε το 1923.
Ας αναφερθούμε όμως στο χρονικό της Μικρασιατικής Καταστροφής κατά το τελευταίο έτος, το 1922.
28 Φεβρουαρίου: Παραιτείται ο Πρωθυπουργός Δημ. Γούναρης, αφού δεν μπόρεσε να εξασφαλίσει οικονομική βοήθεια από την Αγγλία. Ο διάδοχος του, Ν. Στράτος, αδυνατεί να σχηματίσει κυβέρνηση.
9 Μαϊου: Ο στρατηγός Αναστάσιος Παπούλας με υπόδειξη της κυβέρνησης παραιτείται του Στρατεύματος. Νέος αρχηγός ο ιδιόρρυθος στρατηγός Χατζανέστης.
17 Ιουλίου: Οι Έλληνες της Ιωνίας ξεσηκώνονται υπέρ της αυτονόμησης της Μικράς Ασίας.
13 Αυγούστου: Μεγάλη τουρκική επίθεση κατά του Α΄ Σώματος του ελληνικού στρατού στο Αφιόν Καραχισάρ με την οποία διασπάται το ελληνικό μέτωπο στο νότιο τομέα του.
17 Αυγούστου: Τιτανομαχία Ελλήνων και Τούρκων στο Αλιβεράν. Επικεφαλής των τουρκικών δυνάμεων ο ίδιος ο Κεμάλ. Οι Έλληνες αναγκάζονται να υποχωρήσουν προς Ουσάκ.
18 Αυγούστου: Φθάνουν στη Σμύρνη οι υπουργοί Ν. Στράτος και Ν. Θεοτόκης για επιτόπια εξέταση της κατάστασης.
20 Αυγούστου: Αιχμαλωτίζεται από τους Τούρκους ο διοικητής του Α’ Σωμάτος Στρατού, στρατηγός Τρικούπης με 4.400 οπλίτες και 190 αξιωματικούς. Ταυτόχρονα αιχμαλωτίζεται και ο διοικητής του Β’ Σώματος Στρατού Κίμων Διγενής.
22 Αυγούστου: Παύεται από αρχηγός της Στρατιάς ο στρατηγός Χατζανέστης. Διάδοχος του ορίζεται ο ήδη αιχμάλωτος των Τούρκων Ν. Τρικούπης.
23 Αυγούστου: Η κυβέρνηση ακυρώνει την αρχηγία Τρικούπη και διορίζει τον στρατηγό Πολυμενάκο.
25 Αυγούστου: Το Γ’ Σώμα του ελληνικού στρατού κατευθύνεται προς την Πάνορμο από όπου μεταφέρεται στην Ανατ. Θράκη. Από την Πάνορμο άλλες στρατιωτικές δυνάμεις μεταφέρονται σε Χίο και Λέσβο.
26 Αυγούστου: Η Στρατιά διατάσσει την αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τη Μικρά Ασία.
27 Αυγούστου: Τουρκικό ιππικό και Τούρκοι άτακτοι (Τσέτες) εισέρχονται στη Σμύρνη τις πρώτες πρωινές ώρες και αρχίζουν τη σφαγή του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού της πόλης. Το βράδυ ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος και δύο λαϊκοί συνεργάτες του σφαγιάζονται από το μαινόμενο πλήθος κατά διαταγήν του Τούρκου διοικητή της πόλης Νουρεντίν. Έντρομοι οι Έλληνες σπεύδουν στα ελληνικά και συμμαχικά πλοία για να σωθούν. Τα ελληνικά τους μεταφέρουν στα νησιά του Ανατ. Αιγαίου. Διότι με διαταγή του Πρωθυπουργού Τριανταφυλλάκου απαγορεύεται η μεταφορά τους στον Πειραιά. Το καθεστώς φοβάται ότι η παρουσία των προσφύγων στον Πειραιά μπορεί να τους οδηγήσει σε επανάσταση. Τα συμμαχικά πλοία αρνούνται στους πρόσφυγες την παροχή ασύλου και τους πετούν στη θάλασσα. Ακολουθούν σκηνές φρίκης. Πολλοί πνίγονται.
29 Αυγούστου: Στη Χίο ο συνταγματάρχης Πλαστήρας και ο πλοίαρχος Φωκάς και στη Λέσβο ο συνταγματάρχης Γονατάς, κηρύσσουν επανάσταση κατά της κυβέρνησης των Αθηνών. Ζητούν την παραίτηση του βασιλιά Κωνσταντίνου υπέρ του διαδόχου του Γεωργίου.
Την 31η Αυγούστου οι επαναστάτες αποβιβάζονται στο Λαύριο.
1 Σεπτεμβρίου (14 Σεπτεμβρίου με το νέο ημερολόγιο): Οι Τούρκοι λεηλατούν, καταστρέφουν και πυρπολούν την ελληνική και αρμενική συνοικία της Σμύρνης.
Ο Κωνσταντίνος παραιτείται. Ορκίζεται βασιλιάς ο Γεώργιος Β’.
20 Σεπτεμβρίου: Συμφωνείται στα Μουδανιά η ανακωχή στον ελληνοτουρκικό πόλεμο στη Μικρά Ασία.
31 Οκτωβρίου: Αρχίζει η δίκη των οκτώ (Γούναρη, Μπαλτατζή, Πρωτοπαπαδάκη, Στράτου, Θεοτόκη και Χατζανέστη, Γούδα και Στρατηγού) ως υπευθύνων της Μικρασιατικής Καταστροφής.
15 Νοεμβρίου: Το έκτακτο στρατοδικείο αποφασίζει την καταδίκη σε θάνατο των έξι πρώτων για εσχάτη προδοσία και των δύο άλλων σε ισόβια δεσμά. Η απόφαση εκτελείται στο Γουδί την 11.30 πρωινή.
27 Δεκεμβρίου: Πεθαίνει στο Παλέρμο ο εξόριστος εκεί τέως βασιλιάς της Ελλάδας Κωνσταντίνος Α’.
Μετά την επιγραμματική μας αναφορά στα σημαντικότερα στρατιωτικο-πολιτικά γεγονότα του έτους της Καταστροφής, ας επανέλθουμε στην καιγόμενη Σμύρνη του ΄22.
Καθώς οι μέρες περνούν ένας νέος κίνδυνος εμφανίζεται για τους χιλιάδες πρόσφυγες της παραλίας. Οι μολυσματικές αρρώστιες σημαδεύουν τα πρώτα τους θύματα. Ο θανάσιμος κίνδυνος των μεταδοτικών επιδημιών είναι πια γεγονός. Η έλλειψη νερού, το ακατάλληλο νερό, η έλλειψη κάθε είδους ασηψίας ή αντισηψίας. Η έλλειψη στέγης επιτείνει τη σωματική ταλαιπωρία. Η προχωρημένη κατάσταση αποσύνθεσης των χιλιάδων άταφων πτωμάτων, η βρωμιά, τα σκουπίδια, οι αναθυμιάσεις των περιττωμάτων, η παντελής έλλειψη καθαριότητας τρέφουν αυτές τις αρρώστιες.
Και τότε μια σειρά ακτοπλοϊκών πλοίων κάνουν την εμφάνιση τους. Τα βλέμματα στρέφονται στα έρημα καταστρώματα τους. Σε λίγο αρχίζουν να διακρίνονται τα γράμματα: Ακτοπλοΐα Νομικού. Ακτοπλοΐα Γιαννουλάτου. Ελληνικά είναι. Έρχονται να παραλάβουν πρόσφυγες.
Ακολουθούν έντονες διαβουλεύσεις. Οι Τούρκοι δεν επιτρέπουν την πρόσδεση των βαποριών. Μόνο μετά από πίεση ενός φοβισμένου αντιπροσώπου των θυμάτων οι Τούρκοι αποσύρουν την απαγόρευση. Σε αντίδραση δίνουν εντολή στο στρατό τους για νέες εκτελέσεις και ξυλοδαρμούς του άμαχου πληθυσμού.
Τελικά όσοι από τους άμαχους έχουν απομείνει φεύγουν για την Ελλάδα. Σωτηρία…
Στο μεταξύ μετά τη βίαιη αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τη Μικρά Ασία ανοίγει δρόμος για τον Κεμάλ να περάσει στην Ευρώπη.
Ο κίνδυνος για τη Θράκη και τη Μακεδονία είναι φανερός. Έτσι, η νέα ελληνική κυβέρνηση με πρωθυπουργό των Τριανταφυλλάκο διατάζει την ενίσχυση της Στρατιάς Θράκης. Σε διαταγή του της 4ης Σεπτεμβρίου αναφέρει «Αν η Θράκη διατηρηθή σθεναρώς, σώζεται η ελληνική υπόθεσις. Αν αμφισβητηθή η κατοχή της Θράκης τότε και αυτή η Μακεδονία διατρέχει κίνδυνον. Εαν δε η Βρετανία ίδη την Θράκην σθεναρώς κρατουμένην, τότε θα ενισχύση την Ελλάδα φανερά, διότι τούτο επιβάλλουσι τα συμφέροντα της.»
Στις 28 Σεπτεμβρίου οι Σύμμαχοι και οι Τούρκοι υπογράφουν στα Μουδανιά την ανακωχή, που προβλέπει την εκκένωση της Αντ. Θράκης. Έτσι, από την Κυριακή 2 Οκτωβρίου αρχίζει η εκκένωση της Ανατ. Θράκης. Με αποτέλεσμα, νέα κύματα προσφύγων να περάσουν στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Εκατοντάδες καράβια που πηγαινοέρχονταν μεταξύ των δύο ακτών του Αιγαίου αποβίβαζαν ανθρώπινα ράκη.
Παιδιά που έκλαιγαν. Μανάδες απελπισμένες. Παππούδες και γιαγιάδες τρομαγμένες. Σαστισμένοι άνδρες που είχαν καταφέρει να γλιτώσουν από τη μανία του εισβολέα.
Όλοι αυτοί πριν λίγες μέρες είχαν τα σπίτια τους. Τα αρχοντικά τους. Τις δουλειές τους. Ήταν νοικοκυραίοι, άρχοντες. Τώρα δεν είχαν τίποτα. Ούτε και μπορούσαν να ελπίζουν σε πολλά πράγματα από μια πατρίδα ρημαγμένη ύστερα από 11 χρόνια πολέμου.
Οι άνθρωποι αυτοί, οι πρόσφυγες δεν είχαν σπίτι. Ούτε κρεβάτι. Δεν είχαν τίποτα. Πεινούσαν. Οι περισσότεροι ξυπόλυτοι. Με καλοκαιρινά ρούχα. Σε λίγο θα ερχόταν ο χειμώνας. Μέσα τους κουβαλούσαν μόνο δυστυχία και πόνο.
Όμως, οι Έλληνες διέθεταν την αρετή της φυλής: την υπομονή και την ελπίδα. Ότι ακόμα και αυτή η τραγωδία θα ξεπερνιόταν, αφού βρίσκονταν πια στην πατρίδα της πατρίδας τους. Και ήξεραν ότι ο πολιτισμός της σε τέτοιες περιπτώσεις έδειχνε την πρόσθετη λάμψη του.
Οι απώλειες του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν είναι δυνατόν να προσμετρηθούν. Λόγω νοθευμένων στοιχείων δεν γνωρίζουμε πόσοι χάθηκαν κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων, ιδίως κατά τις τραγικές στιγμές της Καταστροφής. Ξέρουμε μόνο πόσοι έφθασαν.
Σε 1.500.000 ανέρχονται οι ξεριζωμένοι Έλληνες, σε 500.000 οι θανατωθέντες κι εξαφανισθέντες. Δύο χιλιάδες πεντακόσιες εκκλησίες και τρεις χιλιάδες οκτακόσια σχολεία μετεβλήθησαν σε ερείπια, σε τζαμιά, σε αποθήκες και σταύλους (Χρήστος Σ. Σολωμονίδης: «Πόλεμος και Θεός»). Ας σημειωθεί ότι η καταστροφή εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, κέντρων λατρείας, νεκροταφείων και άλλων μνημείων συνιστά μορφή πολιτιστικής ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ. Το ίδιο και ο σφετερισμός του αρχαίου και μεσαιωνικού πολιτισμού από Τούρκους ιστορικούς και πολιτικούς.
Όσον αφορά τους Έλληνες αιχμαλώτους στη Μικρά Ασία το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών τους υπολόγιζε σε 50.000, ενώ η τουρκική διοίκηση παρουσίασε 32.000 άτομα. Τι απέγιναν τα 18.000 άτομα που απέκρυψε η τουρκική πλευρά; Η Τουρκία παρέδωσε στην Ελλάδα μόνο 10.000 άνδρες, ως συλληφθέντες από τον τουρκικό στρατό ή παραδοθέντες σε αυτούς στα πεδία των μαχών.
Η ψυχική και σωματική κατάσταση των επιστραφέντων από την Τουρκία στην Ελλάδα αιχμαλώτων υπήρξε οικτρή. Ψυχικά και σωματικά ράκη όλοι τους. Ασθενείς με βαριές ασθένειες οι περισσότεροι.
Όσον αφορά τους Έλληνες πολίτες και πολιτικούς, όμηρους των Τούρκων, ηλικίας 18 – 50 ετών, οι περισσότεροι απεβίωσαν από τις κακουχίες που υφίσταντο καθημερινά στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως ή στα καταναγκαστικά έργα, όπου έσπαγαν πέτρες και μετέφεραν βαριά υλικά στην πλάτη τους. Ελάχιστοι εξ αυτών αργότερα ανευρέθησαν κυρίως μέσω των αναζητήσεων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, που επί πολλές δεκαετίες μεταδίδονταν από το ελληνικό ραδιόφωνο.
Αντιθέτως με την Τουρκία, η Ελλάδα υπήρξε συνεπής απέναντι στους Τούρκους αιχμαλώτους εφαρμόζοντας τους ανθρωπιστικούς κανόνες του Διεθνούς Δικαίου του Πολέμου. Σύμφωνα με τους κατατεθέντες στη Λωζάνη καταλόγους από τους 9.753 συλληφθέντες Τούρκους αιχμαλώτους επεστράφησαν στην Τουρκία 9.748 αιχμάλωτοι, μόνο πέντε λιγότεροι, όλοι σε καλή κατάσταση.
Η Ελληνοτουρκική Σύμβαση περί ανταλλαγής πληθυσμών που είχε υπογραφεί από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Ισμέτ πασά στις 17/30 Ιανουαρίου 1923 προσαρτήθηκε στη Συνθήκη της Λωζάνης.
Με τη Σύμβαση Ανταλλαγής περίπου 1.300.000 Έλληνες εγκατέλειψαν τις ελληνικές περιοχές. Ενώ 355.000 μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν τις ελληνικές περιοχές. Από την ανταλλαγή εξαιρέθηκαν οι Έλληνες της Κων/πόλεως, της Ίμβρου και της Τενέδου και οι μουσουλμάνοι της Δυτ. Θράκης. Πολλοί, όμως, Έλληνες είχαν διαφύγει από τη Μ. Ασία πριν από την ανταλλαγή των πληθυσμών.
Στο 1.300.000 πρόσφυγες που προαναφέρθηκε περιλαμβάνονται και οι Έλληνες της Βουλγαρίας, που ανταλλάχθηκαν με βουλγαρικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας και της Θράκης.
Η ανταλλαγή των πληθυσμών άρχισε την 1η Μαϊου 1924. Ο κύριος όγκος των προσφύγων περίπου 750.000 εγκαταστάθηκαν στη Β. Ελλάδα (Μακεδονία, Θράκη). 380.000 εγκαταστάθηκαν στην παλαιά Ελλάδα και οι λοιποί διασκορπίστηκαν στα νησιά του Αιγαίου. Στην Κρήτη έφθασαν περίπου 35.000 εκ των οποίων περίπου 15.000 αρρένες και 20.000 θήλεις. Πάντως, η απογραφή ήταν προαιρετική.
Η Σύμβαση Ανταλλαγής πληθυσμών παρά τη σκληρότητα της κατέστη αναγκαία, διότι οι Τούρκοι απειλούσαν ότι θα σφάξουν τον ελληνικό πληθυσμό που παρέμενε σε τουρκικό έδαφος και κρυβόταν στα βουνά.
Το θέμα της υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών ετίθετο για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ήταν σαφώς αντίθετο προς ορισμένες ανθρωπιστικές αρχές, αφού με το υποχρεωτικό της ανταλλαγής κατεπατείτο το φυσικό δικαίωμα του ανθρώπου να ζει στον τόπο τον οποίο γεννήθηκε και αναπτύχθηκε.
Ο Κεμάλ ήταν αποφασισμένος να δημιουργήσει ενιαίο εθνικό κράτος χωρίς ή με λίγες και αδύναμες μειονότητες, πιστεύοντας ότι με το ενιαίο της φυλής η νέα Τουρκία θα εξασφάλιζε την απαραίτητη εθνική και πολιτική συνοχή.
Δεδομένου ότι εκατοντάδες, ίσως χιλιάδες Έλληνες, που δεν πρόλαβαν να φύγουν από την Τουρκία, το Σεπτέμβριο του 1922, κινδύνευαν να σφαγούν ή να πεθάνουν από την πείνα και το κρύο στα τουρκικά βουνά, η ιδέα της υποχρεωτικής ανταλλαγής αποτελούσε μια λύση, που δεν είχε μεν ανθρωπιστικά στοιχεία, διακρινόταν όμως από πρακτικότητα κατά μία άποψη.
Την ανταλλαγή των πληθυσμών την επέβαλλε ο πόλεμος. Το ελληνικό στοιχείο δεν θα μπορούσε να επιζήσει στη Μ. Ασία, μετά από ένα τέτοιο πόλεμο. Στην Ελλάδα επέζησε. Θαυματούργησε και σήμερα κυριαρχεί σε όλο το φάσμα της οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής ζωής. Αυτό, πάντως, που δεν έπρεπε να χαθεί ήταν η Ανατ. Θράκη. Είχε, όμως, αποφασισθεί στα Μουδανιά υπό το κράτος της ήττας.
Το γεγονός ότι η επιβίωση των Ελλήνων στην Τουρκία, υπό οιεσδήποτε κατοχυρώσεις, θα ήταν δυσχερής το δείχνει η μεταγενέστερη τύχη των κατοίκων της Κωνσταντινουπόλεως, της Ίμβρου και της Τενέδου. Στα χρόνια εκείνα της φυγής το έδειξε η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ των Ποντίων.
Οι Πόντιοι για να γλιτώσουν τη σφαγή από τους Τούρκους οργάνωσαν ομάδες αντιστάσεως στις ορεινές περιοχές τους. Οι Τούρκοι πέτυχαν την εξόντωση. Τον ξεριζωμό τους. Αργότερα, κατά τη μαρτυρία του Γάλλου ταγματάρχη MOUGIN, ο Κεμάλ στις 13 Αυγούστου 1932 στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση περιχαρής δήλωσε: «Επιτέλους, ξεριζώσαμε τους Έλληνες από τον Πόντο».
Υπολογίζεται ότι 400.000 Πόντιοι εξοντώθηκαν ή διέφυγαν προς τις σοβιετικές δημοκρατίες. Πάνω από 250.000 ήλθαν στην Ελλάδα. Το δράμα, όμως, των Ποντίων εξαιτίας του Στάλιν συνεχίσθηκε και στην Σοβιετική Ένωση.
Ανάμεσα στους πρόσφυγες περιλαμβάνονταν 60.000 Έλληνες του Καυκάσου και 50.000 Αρμένιοι.
Οι Αρμένιοι απετέλεσαν ένα δυναμικό και δημιουργικό κύτταρο που συνέβαλε πολύ στην ανάπτυξη της χώρας μας.
Το έργο που επιτελέσθηκε από το ελληνικό κράτος για την εγκατάσταση των προσφύγων υπήρξε μέγα. Πρέπει να τονιστεί, ότι υπήρξε λεπτομερής μελέτη εγκατάστασης των προσφύγων σε δήμους και κοινότητες της χώρας βάσει εθνικών σκοπιμοτήτων. Από το σύνολο των προσφύγων οι μισοί περίπου εγκαταστάθηκαν σε αγροτικές περιοχές, οι υπόλοιποι σε αστικές. Τρομακτική ήταν η άνοδος του πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα. Ιδιαίτερα στην Αθήνα όπου εγκαταστάθηκε περίπου το μισό του αστικού προσφυγικού πληθυσμού.
Με την ανταλλαγή των πληθυσμών η Ελλάδα απέκτησε ομοιογενή πληθυσμό. Οι πρόσφυγες άλλαξαν τη ζωή της Ελλάδας προς το καλύτερο. Οι Πόντιοι και οι Ανατολικοθρακιώτες γνωστοί από την ιστορία ως ακρίτες εγκατεστημένοι σε όλο το μήκος των βορείων συνόρων της χώρας συνέχισαν και συνεχίζουν την ίδια αποστολή.
Εχθροί και φίλοι συμπεριλαμβανομένων των Γιουγκοσλάβων εφρύαξαν τότε με την εγκατάσταση στα βόρεια σύνορα μας των απελπισμένων αυτών ατόμων.
Διότι εκεί, υπήρχαν άφθονες γαίες προς διανομή για καλλιέργεια. Εφρύαξαν, ακόμη, επειδή η άμυνα μας ενισχυόταν, γι΄αυτό και απείλησαν με πόλεμο. Αλλά η απειλή δεν πέρασε.
Οι άνθρωποι αυτοί, οι πρόσφυγες, κυνηγημένοι από τις εστίες τους βρήκαν αποκούμπι στην πατρίδα της πατρίδας των.
Μπορεί βέβαια η Συνθήκη της Λωζάνης να περιείχε άρθρα θετικά για την Ελλάδα, όμως η απαγόρευση επανόδου και επανεγκατάστασης των Ελλήνων κατοίκων της Μ. Ασίας, του Πόντου και της Ανατ. Θράκης στις από 30 και πλέον αιώνων προγονικές πατρίδες τους υπήρξε βαρύτατο πλήγμα για τους ίδιους και τον Ελληνισμό.
Όσο για τα κινητά περιουσιακά στοιχεία οι Τούρκοι της Μακεδονίας, της Κρήτης κλπ. πήραν μαζί τους όσα μπορούσαν και πούλησαν τα υπόλοιπα. Ενώ οι Έλληνες της Μικράς Ασίας έφυγαν με την ψυχή στο στόμα. Δεν είχαν χρόνο όχι να πουλήσουν κινητά και ακίνητα, αλλά ούτε να τοποθετήσουν σε μία βαλίτσα τα χρειώδη τους. Πολλοί έφθασαν στην Ελλάδα με άδεια χέρια. Χωρίς μια αλλαξιά ρούχα.
Ανάμεσα στα ελάχιστα υπάρχοντα που κάποιοι πρόλαβαν να πάρουν από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους ήταν ιερά σκεύη, εικόνες, χαρακτηριστικά της θρησκευτικής ευλάβειας των προσφύγων. Μάλιστα, τις τεράστιες εικόνες, για ευκολία μεταφοράς τις τεμάχισαν. Όπου έφθαναν και εγκατοικούσαν, πριν ακόμη στεγασθούν, φρόντιζαν να φτιάξουν την εκκλησία τους.
Φυσικά, δεν έλειψαν και οι τριβές αυτοχθόνων και ετεροχθόνων που δυστυχώς διαιωνίζονται ως σήμερα από κάποιους ανεγκέφαλους των ποδοσφαιρικών γηπέδων.
Δυστυχώς, η κακογλωσσιά πότισε με πολύ φαρμάκι τους πληγωμένους πρόσφυγες. Ο πικρός λόγος κάποιων, ευτυχώς ελαχίστων, ενίοτε ακυρώνει τις καλές πράξεις των πολλών, που έκαναν, συχνά αφανώς, παν το αγαθό για την περίθαλψη των προσφύγων.
Στην περίθαλψη και αποκατάσταση των προσφύγων συνέβαλαν οι οργανώσεις του αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, που επί 6 μήνες έθρεψαν 500.000 πρόσφυγες. Ενώ η οργάνωση NEAR EAST RELIEF ανέλαβε την περίθαλψη 18.000 ορφανών σε οργανωμένα οικοτροφεία. Όπου διδάσκονταν μαζί με τη μητρική τους γλώσσα και την αγγλική. Έτσι, άρχισε η διάδοση της αγγλικής γλώσσας στην Ελλάδα.
Στον αγροτικό τομέα η αποκατάσταση των προσφύγων εγγράφεται στα σημαντικότερα επιτεύγματα της ελληνικής πολιτικής. Κτίσθηκαν 62.658 κατοικίες, 57.870 παλαιές που ανήκαν σε Τούρκους και Βούλγαρους επισκευάσθηκαν. Έτσι, στεγάσθηκαν 720.000 πρόσφυγες.
Εφοδιασμένοι με τα αναγκαία εργαλεία, με σπόρους και τα απαραίτητα κεφάλαια για το ξεκίνημα μιας νέας ζωής. Ανοίχτηκαν αρτεσιανά πηγάδια. Φτιάχθηκαν υδραγωγεία. Εισήχθη η μηχανοκίνητη καλλιέργεια. Η Μακεδονία και η Θράκη μεταμορφώθηκαν.
Το πρώτο αγκάθι στην εφαρμογή της Συνθήκης Ανταλλαγής ήταν το πρόβλημα των «ανταλλάξιμων». Μια επιτροπή από 4 Τούρκους, 4 Έλληνες και 3 ουδέτερους προσπάθησε επί έτη να βρει λύση. Ήταν δύσκολο λόγω των απαιτήσεων των Τούρκων που ως νικητές είχαν μεγάλες απαιτήσεις. Έστω κι αν οι περιουσίες των Ελλήνων ήσαν πολλαπλασίας αξίας από τις περιουσίες που άφησαν οι Τούρκοι στην Ελλάδα.
Οι περισσότεροι πρόσφυγες, κυρίως αυτοί της ενδοχώρας έφθασαν στην Ελλάδα σαν «πουλιά με σπασμένα φτερά». Ο Ηλίας Βενέζης στο μυθιστόρημα του «Γαλήνη» δίνει με τραγική ένταση την προσπάθεια των Φωκιανών προσφύγων να ριζώσουν στην άγονη τότε γη της Αναβύσσου. Πολύ δύσκολο να μεταφυτευθούν ακόμη και σήμερα φυτά από τη μία γη στην άλλη. Πόσο μάλλον οι άνθρωποι.
Γεωργοί υποχρεώθηκαν να γίνουν αλιείς και αλιείς αγρότες. Έμποροι και επιστήμονες να γίνουν αχθοφόροι. Διάσημοι καλλιτέχνες να τραγουδούν για πενταροδεκάρες στα καταγώγια. Κορίτσια αβροδίαιτα να τροφοδοτούν τα πορνεία του Πειραιά και της Δραπετσώνας. Άλλοτε εύποροι άνθρωποι κατάντησαν επαίτες. Ντρέπονταν να δουν τους ευπορήσαντες συμπατριώτες τους. Χιλιάδες πρόσφυγες, κυρίως στα πέριξ των μεγάλων αστικών κέντρων, στεγάσθηκαν σε τρώγλες. Σε παράγκες. Οι παραγκογειτονιές διασώθηκαν ως τα μεταπολεμικά χρόνια. Στην Αθήνα στη θέση του «Χίλτον» και της «Πινακοθήκης» υπήρχε ρεματιά. Στις όχθες υπήρχαν γεμάτα προσφυγιά παραπήγματα.
Στο ρημαγμένο Δημοτικό Θέατρο εγκαταστάθηκαν εκατοντάδες προσφυγικές οικογένειες. Τυχερή όποια οικογένεια έβρισκε δικό της θεωρείο. Οι άλλοι κατά γης, στρωματσάδα στο δάπεδο, στη σκηνή, στα καμαρίνια. Ο χειμώνας του 1922-23 εξαιρετικά βαρύς. Χιλιάδες πέθαναν από το ψύχος, τη φυματίωση, την πνευμονία, την πείνα. Αλλά τα μεγαλύτερα θύματα ήταν τα βρέφη. Που να βρουν οι αδύναμες διατροφικά στερημένες μάνες γάλα για να τα θηλάσουν. Το Δημοτικό Βρεφοκομείο της πλατείας Κουμουνδούρου (Αθήνα) με τον ερχομό των προσφύγων δέχθηκε εκατοντάδες βρέφη. Όμως, οι θηλάστρες και οι βρεφοκόμοι δεν επαρκούσαν. Γι’ αυτό η θνησιμότητα των βρεφών το 1923 έφθασε στο συγκλονιστικό ποσοστό του 74,4% και το 1924 στο απίστευτο 83,24%. Ουσιαστικά, το Βρεφοκομείο έμοιαζε με νεκροτομείο. Ίσως έγιναν και πωλήσεις βρεφών εντός και εκτός Ελλάδας.
Είναι τόσες πολλές οι συγκεντρωθείσες μαρτυρίες για το μαρτύριο του ξεριζωμού, που είναι αδύνατον να απαριθμηθούν. Πρέπει, όμως, να εξάρουμε μια σεμνή, άγνωστη σε πολλούς ηρωική φυσιογνωμία. Τον Παπαϊωακείμ που ως νέος Μωυσής οδήγησε τα γυναικόπαιδα της Πισιδικής Σπάρτης Μ. Ασίας ως την άγονη περιοχή των Ποδαράδων Αττικής. Όπου μετά από λίγα χρόνια βλάστησε η νέα συνοικία των Αθηνών, η Νέα Ιωνία, στην οποία μπήκαν οι βάσεις της βιομηχανικής ταπητουργίας στην Ελλάδα. Ο Παπαϊωακείμ αν και του προτάθηκαν πολλοί τίτλοι, έμεινε μέχρι της τελευταίας του πνοής στο ποίμνιο του.
Κατά τη μετανάστευση των προσφύγων στην Έλλάδα, οι ξεριζωμένοι Έλληνες πέρασαν από τα λοιμοκαθαρτήρια της Μακρονήσου, του Πειραιά και της Καλαμαριάς Θεσσαλονίκης. Όπου μεταξύ 1922-23 παρατηρήθηκε τρομακτική θνησιμότητα από ταλαιπωρίες. Από υποσιτισμό, έλλειψη προσαρμογής στο κλίμα. Έλλειψη καλά οργανωμένης κρατικής πρόνοιας. Αλλά και από μαρασμό, εξάντληση, αδυναμία προσαρμογής στο νέο περιβάλλον. Ιδιαίτερα των ηλικιωμένων.
Στο μελέτημα του «Ματιές στην Ελλάδα» ο Τσαρλς Χόουλαντ, ένας από τους Προέδρους της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων, μας δίνει χωρίς εμπάθειες την πιο τραγική εικόνα της προσφυγικής τραγωδίας. Αλλά και του μεγαλείου της επανορθώσεως. Γράφει ο Χόουλαντ:
«Το πρόβλημα της επανεμφυτεύσεως 1.500.000 ξεριζωμένων ανθρώπων σε άλλη γη έχει μια διάσταση τραγική. Από άποψη ανθρωπιστική, η φαντασία αδυνατεί να συλλάβει την πραγματικότητα. Μόνον όσοι είδαν την ανέχεια και την αθλιότητα, την ασθένεια και τον θάνατο υπό όλες τις μορφές του, μπορούν να εννοήσουν την κατάσταση. Το μέγεθος της χωρίς προηγούμενο συμφοράς αυτής ήταν τέτοιο, ώστε και αυτοί που το είδαν με δυσκολία μπορούσαν να το αντιληφθούν. Χρειαζόταν μεγάλη προσπάθεια φαντασίας για να αντιληφθεί κανείς τις πολιτικές συνέπειες, τις οποίες μπορούσε να επιφέρει μια τέτοια καταστροφή στο ελληνικό έθνος, στους γείτονες και σε όλο τον κόσμο…».
«Δεν έχει υπάρξει στην ιστορία άλλη τέτοια αποδημία. Άλλη τέτοια καταστροφή ενός αρχαίου πολιτισμού. Μια πολιτιστική γενοκτονία. Για δύο χρόνια μετά την άφιξη τους στην Ελλάδα οι πρόσφυγες ζούσαν σε σχολικά κτίρια, θέατρα, δημαρχεία, ακόμη και στο παλαιό βασιλικό παλάτι στην Αθήνα. Στα προάστια, στην περιφέρεια ζούσαν σε τέντες, σε ξύλινες παράγκες, κάτω από δέντρα στο ύπαιθρο και σε σπηλιές. Καθώς είχε εξασφαλιστεί εργασία για αυτούς αντιμετώπιζαν αυτές τις συνθήκες με κουράγιο. Μόλις ήσαν έτοιμες καλύβες από ωμές πλίνθους μετακινούνταν σε αυτές και ξεκινούσαν να καλλιεργούν τα χωράφια που τους διανέμονταν. Αν η Κυβέρνηση δεν μπορούσε να τους παράσχει ένα σχολικό κτίριο, οι πρόσφυγες το έχτιζαν μόνοι τους. Ένας αγροτικός πληθυσμός 700.000 είχε με αυτόν τον τρόπο εγκατασταθεί σε γόνιμα εδάφη. Κατά τη διάρκεια ενός μέσου χρόνου εγκατάστασης δύο ετών, αυτός ο πληθυσμός μπόρεσε να γίνει αυτάρκης και να συμβάλει στη διατροφή της Ελλάδας».
Όλα αυτά φυσικά δεν έγιναν από θαύμα. Μπορεί να υπήρχε πολιτική αντιπαλότητα και πάθη, όμως, ο Ελληνισμός εντός και εκτός Ελλάδας ούτε επί στιγμή αδιαφόρησε για την τύχη των προσφύγων. Επ’ αυτού γράφει ο Χόουλαντ:
«Οι Έλληνες επέδειξαν φρενήρη ενεργητικότητα. Ενεργοποίησαν τις φιλανθρωπικές οργανώσεις τους. Δημιούργησαν επιτροπές έκτακτης ανάγκης. Δώρισαν. Δέχθηκαν την επίταξη των σπιτιών τους. Άνοιξαν εκκλησίες, σχολεία, δημόσια κτίρια, αποθήκες, υπόστεγα για να στεγάσουν τους νεοαφιχθέντες».
Οι Πόντιοι που ήρθαν το 1920 στη Βόρεια Ελλάδα, έστω και με την τραγική μοίρα που τους οδήγησε εκεί, πρόσφεραν τα μέγιστα προς το έθνος. Πύκνωσαν τα αραιοκατοικημένα τότε χωριά της Μακεδονίας. Δημιούργησαν νέα. Βοήθησαν στο να εξαλειφθεί οποιαδήποτε αμφισβήτηση αυτού του χώρου. Θωράκισαν το βόρειο κορμό της χώρας μας.
Οι Πόντιοι είναι ένας λαός προοδευτικός. Αγωνιστικός. Ευαίσθητος. Ατίθασος στη λευτεριά. Παλικάρι στον πατριωτισμό. Φιλότιμος και ματαιόδοξος. Λάτρης των παραδόσεων. Εκπληκτικά θαρραλέος.
Ο ποντιακός λαός χαρακτηρίζεται από καλή προαίρεση, αλληλεγγύη, φιλοξενία, αυθορμητισμό, σταθερότητα, λιτότητα κλπ. Επίσης, από ευθιξία, εριστικότητα, πείσμα, έλλειψη διπλωματικότητας, τοπικισμό, έλλειψη ευελιξίας.
Η μετανάστευση των Ποντίων δεν έγινε εύκολα. Δεκάδες χιλιάδες Ποντίων, αφού εκτοπίσθηκαν στο εσωτερικό του Πόντου, μεταφέρθηκαν με τουρκικά και ξένα πλοία στους στρατώνες Σελιμιέ της Κωνσταντινουπόλεως, στον Άγιο Στέφανο, στα νησιά Χάλκη και Αντιγόνη του Μαρμαρά, όπου έμειναν ως τον Αύγουστο του 1923. Κατόπιν με κρατικά ή ναυλωμένα ελληνικά πλοία μεταφέρθηκαν στο Μικρό Καραμπουρνού της Θεσσαλονίκης. Από εκεί διασκορπίστηκαν στη Μακεδονία.
Να σημειωθεί ότι η κανονική εφαρμογή της συμφωνίας για την ανταλλαγή των πληθυσμών άρχισε μόλις το Μάρτιο του 1924.
Όπως ήταν φυσικό οι αστοί Πόντιοι από την Σαμψούντα, Κοτύωρα, Κερασούντα επιζήτησαν την αστική εγκατάσταση. Οι χωρικοί την αγροτική εγκατάσταση.
Οι επιλογές των χωρικών γίνονταν βέβαια με βάση την βαθιά αποτυπωμένη στην ψυχή τους εικόνα της πατρίδας. Έτσι, αναζητούσαν τόπους να θυμίζουν τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά, ομοιότητες και πλεονεκτήματα των χαμένων πατρίδων τους.
Οι Πόντιοι διαφύλαξαν ολόκληρο το λαϊκό πολιτισμό τους, που τον μετέφεραν στις νέες πατρίδες τους.
Στην ποντιακή διάλεκτο, «αυτή τη γλώσσα που δεν έχει το κουράγιο να πεθάνει» ο γλωσσολόγος θα βρει εκφράσεις της ελληνικής γλώσσας, από γνήσια κατάλοιπα της αρχαίας και μεσαιωνικής διαλέκτου.
Βέβαια οι Έλληνες είναι ένας ευαίσθητος λαός μνήμης. Και στο όνομα της μνήμης αυτής, βοήθησε ο λαός γενικά τον προσφυγικό κόσμο, άσχετα με τα επιμέρους προβλήματα που ήταν φυσικό να δημιουργηθούν από τον απρόσμενο ερχομό 1.500.000 νέων ανθρώπων στο χώρο της μητρόπολης πατρίδας.
Ο προσφυγικός ελληνισμός μετέφερε στη μητέρα πατρίδα τον άδολο και γνήσιο ελληνισμό του. Το πνεύμα του και την ψυχή του. Την πίστη του. Την ελπίδα προς την πατρίδα και τα πεπρωμένα του ελληνικού γένους.
Ακόμα, άφησε στη Μικρασία, τον Πόντο και την Ανατ. Θράκη άταφους νεκρούς. Προσφιλείς γονείς. Παιδιά. Αδέλφια. Συγγενείς και φίλους. Την περιουσία του. Τα κειμήλια του.
Έφερε, όμως, στην Ελλάδα την αμόλυντη ελληνική ψυχή και συνείδησή του. Τα εμπειροτεχνικά και εργατικά του χέρια. Την μόρφωση του. Την πείρα του στο εμπόριο, τη βιοτεχνία, τις επιχειρήσεις, τις τέχνες, τα γράμματα, τις επιστήμες. Την απόφαση του να αγωνιστεί από την αρχή για την προσαρμογή, την αποδοχή και την καταξίωσή του. Και τα κατάφερε.
Η ανάγκη για επιβίωση, σβήνει κάθε άλλη προηγούμενη ταλαιπωρία, κάθε φορά που επιτυγχάνεται.
Όμως, για μας, τους επόμενους, για την Ιστορία, η τραγωδία, η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ δεν ξεχνιέται. Τα εγκλήματα δεν παραγράφονται.
Καθώς περνούν οι καιροί, που αναπαμό δεν έχουν, γίνονται συμβιβασμοί, συμμαχίες. Το χέρι με το σπαθί και το χέρι στη κουπαστή δίνονται τώρα για χειραψία. Το επιβάλλουν οι συνθήκες, η κατάσταση, η ανάγκη, ο πολιτισμός.
Όμως, οι μνήμες δεν σβήνουν. Μένουν. Αλοίμονο αν σβήσουν. «…Και να θυμάστε τη Μικρασία» μας παράγγειλε η υπεραιωνόβια γιαγιά Φιλιώ Χαϊδεμένου λίγο πριν φύγει από τη ζωή.
Και πρέπει να θυμόμαστε. Πρώτα για εθνική αυτογνωσία. Μετά για εθνική προστασία. Και τέλος για εθνική δικαιοσύνη.
Γιώργος Αλεβίζος,
κ. Γιώργου Αλεβίζου στον Άγιο Ιωάννη Σητείας.
ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
Ο ξεριζωμός των Μικρασιατών – Ο ερχομός τους στην Ελλάδα.
Σεπτέμβριος 2018.
Ολάκερα 96 χρόνια από την Καταστροφή της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922. Μιας πρωτοφανούς τραγωδίας στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Ποτέ άλλοτε σε διάστημα 40 ημερών δεν εξαπολύθηκε τόσο μεγάλος διωγμός από ένα έθνος εναντίον άλλου. Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν συντελέστηκε τέτοιο μαζικό ξερίζωμα ανθρώπων από τις εστίες τους. Τόσο βίαιη διάσπαση οικογενειών. Με την κράτηση όλων των αρρένων από 18 εώς 50 ετών. Την απαγωγή και το βιασμό των νέων θυγατέρων και συζύγων. Την απόσπαση αμούστακων παιδιών να χρησιμοποιηθούν ως υπηρέτες των νικητών. Ως αντικείμενα ικανοποίησης των ψυχικών διαστροφών τους.
Μια μεθοδευμένη ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ των Ελλήνων Ποντίων Αρμενίων Χριστιανών της Ανατολής. Μια ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ που αρχίζει το 1908 και ολοκληρώθηκε το 1923.
Ας αναφερθούμε όμως στο χρονικό της Μικρασιατικής Καταστροφής κατά το τελευταίο έτος, το 1922.
28 Φεβρουαρίου: Παραιτείται ο Πρωθυπουργός Δημ. Γούναρης, αφού δεν μπόρεσε να εξασφαλίσει οικονομική βοήθεια από την Αγγλία. Ο διάδοχος του, Ν. Στράτος, αδυνατεί να σχηματίσει κυβέρνηση.
9 Μαϊου: Ο στρατηγός Αναστάσιος Παπούλας με υπόδειξη της κυβέρνησης παραιτείται του Στρατεύματος. Νέος αρχηγός ο ιδιόρρυθος στρατηγός Χατζανέστης.
17 Ιουλίου: Οι Έλληνες της Ιωνίας ξεσηκώνονται υπέρ της αυτονόμησης της Μικράς Ασίας.
13 Αυγούστου: Μεγάλη τουρκική επίθεση κατά του Α΄ Σώματος του ελληνικού στρατού στο Αφιόν Καραχισάρ με την οποία διασπάται το ελληνικό μέτωπο στο νότιο τομέα του.
17 Αυγούστου: Τιτανομαχία Ελλήνων και Τούρκων στο Αλιβεράν. Επικεφαλής των τουρκικών δυνάμεων ο ίδιος ο Κεμάλ. Οι Έλληνες αναγκάζονται να υποχωρήσουν προς Ουσάκ.
18 Αυγούστου: Φθάνουν στη Σμύρνη οι υπουργοί Ν. Στράτος και Ν. Θεοτόκης για επιτόπια εξέταση της κατάστασης.
20 Αυγούστου: Αιχμαλωτίζεται από τους Τούρκους ο διοικητής του Α’ Σωμάτος Στρατού, στρατηγός Τρικούπης με 4.400 οπλίτες και 190 αξιωματικούς. Ταυτόχρονα αιχμαλωτίζεται και ο διοικητής του Β’ Σώματος Στρατού Κίμων Διγενής.
22 Αυγούστου: Παύεται από αρχηγός της Στρατιάς ο στρατηγός Χατζανέστης. Διάδοχος του ορίζεται ο ήδη αιχμάλωτος των Τούρκων Ν. Τρικούπης.
23 Αυγούστου: Η κυβέρνηση ακυρώνει την αρχηγία Τρικούπη και διορίζει τον στρατηγό Πολυμενάκο.
25 Αυγούστου: Το Γ’ Σώμα του ελληνικού στρατού κατευθύνεται προς την Πάνορμο από όπου μεταφέρεται στην Ανατ. Θράκη. Από την Πάνορμο άλλες στρατιωτικές δυνάμεις μεταφέρονται σε Χίο και Λέσβο.
26 Αυγούστου: Η Στρατιά διατάσσει την αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τη Μικρά Ασία.
27 Αυγούστου: Τουρκικό ιππικό και Τούρκοι άτακτοι (Τσέτες) εισέρχονται στη Σμύρνη τις πρώτες πρωινές ώρες και αρχίζουν τη σφαγή του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού της πόλης. Το βράδυ ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος και δύο λαϊκοί συνεργάτες του σφαγιάζονται από το μαινόμενο πλήθος κατά διαταγήν του Τούρκου διοικητή της πόλης Νουρεντίν. Έντρομοι οι Έλληνες σπεύδουν στα ελληνικά και συμμαχικά πλοία για να σωθούν. Τα ελληνικά τους μεταφέρουν στα νησιά του Ανατ. Αιγαίου. Διότι με διαταγή του Πρωθυπουργού Τριανταφυλλάκου απαγορεύεται η μεταφορά τους στον Πειραιά. Το καθεστώς φοβάται ότι η παρουσία των προσφύγων στον Πειραιά μπορεί να τους οδηγήσει σε επανάσταση. Τα συμμαχικά πλοία αρνούνται στους πρόσφυγες την παροχή ασύλου και τους πετούν στη θάλασσα. Ακολουθούν σκηνές φρίκης. Πολλοί πνίγονται.
29 Αυγούστου: Στη Χίο ο συνταγματάρχης Πλαστήρας και ο πλοίαρχος Φωκάς και στη Λέσβο ο συνταγματάρχης Γονατάς, κηρύσσουν επανάσταση κατά της κυβέρνησης των Αθηνών. Ζητούν την παραίτηση του βασιλιά Κωνσταντίνου υπέρ του διαδόχου του Γεωργίου.
Την 31η Αυγούστου οι επαναστάτες αποβιβάζονται στο Λαύριο.
1 Σεπτεμβρίου (14 Σεπτεμβρίου με το νέο ημερολόγιο): Οι Τούρκοι λεηλατούν, καταστρέφουν και πυρπολούν την ελληνική και αρμενική συνοικία της Σμύρνης.
Ο Κωνσταντίνος παραιτείται. Ορκίζεται βασιλιάς ο Γεώργιος Β’.
20 Σεπτεμβρίου: Συμφωνείται στα Μουδανιά η ανακωχή στον ελληνοτουρκικό πόλεμο στη Μικρά Ασία.
31 Οκτωβρίου: Αρχίζει η δίκη των οκτώ (Γούναρη, Μπαλτατζή, Πρωτοπαπαδάκη, Στράτου, Θεοτόκη και Χατζανέστη, Γούδα και Στρατηγού) ως υπευθύνων της Μικρασιατικής Καταστροφής.
15 Νοεμβρίου: Το έκτακτο στρατοδικείο αποφασίζει την καταδίκη σε θάνατο των έξι πρώτων για εσχάτη προδοσία και των δύο άλλων σε ισόβια δεσμά. Η απόφαση εκτελείται στο Γουδί την 11.30 πρωινή.
27 Δεκεμβρίου: Πεθαίνει στο Παλέρμο ο εξόριστος εκεί τέως βασιλιάς της Ελλάδας Κωνσταντίνος Α’.
Μετά την επιγραμματική μας αναφορά στα σημαντικότερα στρατιωτικο-πολιτικά γεγονότα του έτους της Καταστροφής, ας επανέλθουμε στην καιγόμενη Σμύρνη του ΄22.
Καθώς οι μέρες περνούν ένας νέος κίνδυνος εμφανίζεται για τους χιλιάδες πρόσφυγες της παραλίας. Οι μολυσματικές αρρώστιες σημαδεύουν τα πρώτα τους θύματα. Ο θανάσιμος κίνδυνος των μεταδοτικών επιδημιών είναι πια γεγονός. Η έλλειψη νερού, το ακατάλληλο νερό, η έλλειψη κάθε είδους ασηψίας ή αντισηψίας. Η έλλειψη στέγης επιτείνει τη σωματική ταλαιπωρία. Η προχωρημένη κατάσταση αποσύνθεσης των χιλιάδων άταφων πτωμάτων, η βρωμιά, τα σκουπίδια, οι αναθυμιάσεις των περιττωμάτων, η παντελής έλλειψη καθαριότητας τρέφουν αυτές τις αρρώστιες.
Και τότε μια σειρά ακτοπλοϊκών πλοίων κάνουν την εμφάνιση τους. Τα βλέμματα στρέφονται στα έρημα καταστρώματα τους. Σε λίγο αρχίζουν να διακρίνονται τα γράμματα: Ακτοπλοΐα Νομικού. Ακτοπλοΐα Γιαννουλάτου. Ελληνικά είναι. Έρχονται να παραλάβουν πρόσφυγες.
Ακολουθούν έντονες διαβουλεύσεις. Οι Τούρκοι δεν επιτρέπουν την πρόσδεση των βαποριών. Μόνο μετά από πίεση ενός φοβισμένου αντιπροσώπου των θυμάτων οι Τούρκοι αποσύρουν την απαγόρευση. Σε αντίδραση δίνουν εντολή στο στρατό τους για νέες εκτελέσεις και ξυλοδαρμούς του άμαχου πληθυσμού.
Τελικά όσοι από τους άμαχους έχουν απομείνει φεύγουν για την Ελλάδα. Σωτηρία…
Στο μεταξύ μετά τη βίαιη αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τη Μικρά Ασία ανοίγει δρόμος για τον Κεμάλ να περάσει στην Ευρώπη.
Ο κίνδυνος για τη Θράκη και τη Μακεδονία είναι φανερός. Έτσι, η νέα ελληνική κυβέρνηση με πρωθυπουργό των Τριανταφυλλάκο διατάζει την ενίσχυση της Στρατιάς Θράκης. Σε διαταγή του της 4ης Σεπτεμβρίου αναφέρει «Αν η Θράκη διατηρηθή σθεναρώς, σώζεται η ελληνική υπόθεσις. Αν αμφισβητηθή η κατοχή της Θράκης τότε και αυτή η Μακεδονία διατρέχει κίνδυνον. Εαν δε η Βρετανία ίδη την Θράκην σθεναρώς κρατουμένην, τότε θα ενισχύση την Ελλάδα φανερά, διότι τούτο επιβάλλουσι τα συμφέροντα της.»
Στις 28 Σεπτεμβρίου οι Σύμμαχοι και οι Τούρκοι υπογράφουν στα Μουδανιά την ανακωχή, που προβλέπει την εκκένωση της Αντ. Θράκης. Έτσι, από την Κυριακή 2 Οκτωβρίου αρχίζει η εκκένωση της Ανατ. Θράκης. Με αποτέλεσμα, νέα κύματα προσφύγων να περάσουν στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Εκατοντάδες καράβια που πηγαινοέρχονταν μεταξύ των δύο ακτών του Αιγαίου αποβίβαζαν ανθρώπινα ράκη.
Παιδιά που έκλαιγαν. Μανάδες απελπισμένες. Παππούδες και γιαγιάδες τρομαγμένες. Σαστισμένοι άνδρες που είχαν καταφέρει να γλιτώσουν από τη μανία του εισβολέα.
Όλοι αυτοί πριν λίγες μέρες είχαν τα σπίτια τους. Τα αρχοντικά τους. Τις δουλειές τους. Ήταν νοικοκυραίοι, άρχοντες. Τώρα δεν είχαν τίποτα. Ούτε και μπορούσαν να ελπίζουν σε πολλά πράγματα από μια πατρίδα ρημαγμένη ύστερα από 11 χρόνια πολέμου.
Οι άνθρωποι αυτοί, οι πρόσφυγες δεν είχαν σπίτι. Ούτε κρεβάτι. Δεν είχαν τίποτα. Πεινούσαν. Οι περισσότεροι ξυπόλυτοι. Με καλοκαιρινά ρούχα. Σε λίγο θα ερχόταν ο χειμώνας. Μέσα τους κουβαλούσαν μόνο δυστυχία και πόνο.
Όμως, οι Έλληνες διέθεταν την αρετή της φυλής: την υπομονή και την ελπίδα. Ότι ακόμα και αυτή η τραγωδία θα ξεπερνιόταν, αφού βρίσκονταν πια στην πατρίδα της πατρίδας τους. Και ήξεραν ότι ο πολιτισμός της σε τέτοιες περιπτώσεις έδειχνε την πρόσθετη λάμψη του.
Οι απώλειες του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν είναι δυνατόν να προσμετρηθούν. Λόγω νοθευμένων στοιχείων δεν γνωρίζουμε πόσοι χάθηκαν κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων, ιδίως κατά τις τραγικές στιγμές της Καταστροφής. Ξέρουμε μόνο πόσοι έφθασαν.
Σε 1.500.000 ανέρχονται οι ξεριζωμένοι Έλληνες, σε 500.000 οι θανατωθέντες κι εξαφανισθέντες. Δύο χιλιάδες πεντακόσιες εκκλησίες και τρεις χιλιάδες οκτακόσια σχολεία μετεβλήθησαν σε ερείπια, σε τζαμιά, σε αποθήκες και σταύλους (Χρήστος Σ. Σολωμονίδης: «Πόλεμος και Θεός»). Ας σημειωθεί ότι η καταστροφή εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, κέντρων λατρείας, νεκροταφείων και άλλων μνημείων συνιστά μορφή πολιτιστικής ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ. Το ίδιο και ο σφετερισμός του αρχαίου και μεσαιωνικού πολιτισμού από Τούρκους ιστορικούς και πολιτικούς.
Όσον αφορά τους Έλληνες αιχμαλώτους στη Μικρά Ασία το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών τους υπολόγιζε σε 50.000, ενώ η τουρκική διοίκηση παρουσίασε 32.000 άτομα. Τι απέγιναν τα 18.000 άτομα που απέκρυψε η τουρκική πλευρά; Η Τουρκία παρέδωσε στην Ελλάδα μόνο 10.000 άνδρες, ως συλληφθέντες από τον τουρκικό στρατό ή παραδοθέντες σε αυτούς στα πεδία των μαχών.
Η ψυχική και σωματική κατάσταση των επιστραφέντων από την Τουρκία στην Ελλάδα αιχμαλώτων υπήρξε οικτρή. Ψυχικά και σωματικά ράκη όλοι τους. Ασθενείς με βαριές ασθένειες οι περισσότεροι.
Όσον αφορά τους Έλληνες πολίτες και πολιτικούς, όμηρους των Τούρκων, ηλικίας 18 – 50 ετών, οι περισσότεροι απεβίωσαν από τις κακουχίες που υφίσταντο καθημερινά στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως ή στα καταναγκαστικά έργα, όπου έσπαγαν πέτρες και μετέφεραν βαριά υλικά στην πλάτη τους. Ελάχιστοι εξ αυτών αργότερα ανευρέθησαν κυρίως μέσω των αναζητήσεων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, που επί πολλές δεκαετίες μεταδίδονταν από το ελληνικό ραδιόφωνο.
Αντιθέτως με την Τουρκία, η Ελλάδα υπήρξε συνεπής απέναντι στους Τούρκους αιχμαλώτους εφαρμόζοντας τους ανθρωπιστικούς κανόνες του Διεθνούς Δικαίου του Πολέμου. Σύμφωνα με τους κατατεθέντες στη Λωζάνη καταλόγους από τους 9.753 συλληφθέντες Τούρκους αιχμαλώτους επεστράφησαν στην Τουρκία 9.748 αιχμάλωτοι, μόνο πέντε λιγότεροι, όλοι σε καλή κατάσταση.
Η Ελληνοτουρκική Σύμβαση περί ανταλλαγής πληθυσμών που είχε υπογραφεί από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Ισμέτ πασά στις 17/30 Ιανουαρίου 1923 προσαρτήθηκε στη Συνθήκη της Λωζάνης.
Με τη Σύμβαση Ανταλλαγής περίπου 1.300.000 Έλληνες εγκατέλειψαν τις ελληνικές περιοχές. Ενώ 355.000 μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν τις ελληνικές περιοχές. Από την ανταλλαγή εξαιρέθηκαν οι Έλληνες της Κων/πόλεως, της Ίμβρου και της Τενέδου και οι μουσουλμάνοι της Δυτ. Θράκης. Πολλοί, όμως, Έλληνες είχαν διαφύγει από τη Μ. Ασία πριν από την ανταλλαγή των πληθυσμών.
Στο 1.300.000 πρόσφυγες που προαναφέρθηκε περιλαμβάνονται και οι Έλληνες της Βουλγαρίας, που ανταλλάχθηκαν με βουλγαρικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας και της Θράκης.
Η ανταλλαγή των πληθυσμών άρχισε την 1η Μαϊου 1924. Ο κύριος όγκος των προσφύγων περίπου 750.000 εγκαταστάθηκαν στη Β. Ελλάδα (Μακεδονία, Θράκη). 380.000 εγκαταστάθηκαν στην παλαιά Ελλάδα και οι λοιποί διασκορπίστηκαν στα νησιά του Αιγαίου. Στην Κρήτη έφθασαν περίπου 35.000 εκ των οποίων περίπου 15.000 αρρένες και 20.000 θήλεις. Πάντως, η απογραφή ήταν προαιρετική.
Η Σύμβαση Ανταλλαγής πληθυσμών παρά τη σκληρότητα της κατέστη αναγκαία, διότι οι Τούρκοι απειλούσαν ότι θα σφάξουν τον ελληνικό πληθυσμό που παρέμενε σε τουρκικό έδαφος και κρυβόταν στα βουνά.
Το θέμα της υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών ετίθετο για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ήταν σαφώς αντίθετο προς ορισμένες ανθρωπιστικές αρχές, αφού με το υποχρεωτικό της ανταλλαγής κατεπατείτο το φυσικό δικαίωμα του ανθρώπου να ζει στον τόπο τον οποίο γεννήθηκε και αναπτύχθηκε.
Ο Κεμάλ ήταν αποφασισμένος να δημιουργήσει ενιαίο εθνικό κράτος χωρίς ή με λίγες και αδύναμες μειονότητες, πιστεύοντας ότι με το ενιαίο της φυλής η νέα Τουρκία θα εξασφάλιζε την απαραίτητη εθνική και πολιτική συνοχή.
Δεδομένου ότι εκατοντάδες, ίσως χιλιάδες Έλληνες, που δεν πρόλαβαν να φύγουν από την Τουρκία, το Σεπτέμβριο του 1922, κινδύνευαν να σφαγούν ή να πεθάνουν από την πείνα και το κρύο στα τουρκικά βουνά, η ιδέα της υποχρεωτικής ανταλλαγής αποτελούσε μια λύση, που δεν είχε μεν ανθρωπιστικά στοιχεία, διακρινόταν όμως από πρακτικότητα κατά μία άποψη.
Την ανταλλαγή των πληθυσμών την επέβαλλε ο πόλεμος. Το ελληνικό στοιχείο δεν θα μπορούσε να επιζήσει στη Μ. Ασία, μετά από ένα τέτοιο πόλεμο. Στην Ελλάδα επέζησε. Θαυματούργησε και σήμερα κυριαρχεί σε όλο το φάσμα της οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής ζωής. Αυτό, πάντως, που δεν έπρεπε να χαθεί ήταν η Ανατ. Θράκη. Είχε, όμως, αποφασισθεί στα Μουδανιά υπό το κράτος της ήττας.
Το γεγονός ότι η επιβίωση των Ελλήνων στην Τουρκία, υπό οιεσδήποτε κατοχυρώσεις, θα ήταν δυσχερής το δείχνει η μεταγενέστερη τύχη των κατοίκων της Κωνσταντινουπόλεως, της Ίμβρου και της Τενέδου. Στα χρόνια εκείνα της φυγής το έδειξε η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ των Ποντίων.
Οι Πόντιοι για να γλιτώσουν τη σφαγή από τους Τούρκους οργάνωσαν ομάδες αντιστάσεως στις ορεινές περιοχές τους. Οι Τούρκοι πέτυχαν την εξόντωση. Τον ξεριζωμό τους. Αργότερα, κατά τη μαρτυρία του Γάλλου ταγματάρχη MOUGIN, ο Κεμάλ στις 13 Αυγούστου 1932 στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση περιχαρής δήλωσε: «Επιτέλους, ξεριζώσαμε τους Έλληνες από τον Πόντο».
Υπολογίζεται ότι 400.000 Πόντιοι εξοντώθηκαν ή διέφυγαν προς τις σοβιετικές δημοκρατίες. Πάνω από 250.000 ήλθαν στην Ελλάδα. Το δράμα, όμως, των Ποντίων εξαιτίας του Στάλιν συνεχίσθηκε και στην Σοβιετική Ένωση.
Ανάμεσα στους πρόσφυγες περιλαμβάνονταν 60.000 Έλληνες του Καυκάσου και 50.000 Αρμένιοι.
Οι Αρμένιοι απετέλεσαν ένα δυναμικό και δημιουργικό κύτταρο που συνέβαλε πολύ στην ανάπτυξη της χώρας μας.
Το έργο που επιτελέσθηκε από το ελληνικό κράτος για την εγκατάσταση των προσφύγων υπήρξε μέγα. Πρέπει να τονιστεί, ότι υπήρξε λεπτομερής μελέτη εγκατάστασης των προσφύγων σε δήμους και κοινότητες της χώρας βάσει εθνικών σκοπιμοτήτων. Από το σύνολο των προσφύγων οι μισοί περίπου εγκαταστάθηκαν σε αγροτικές περιοχές, οι υπόλοιποι σε αστικές. Τρομακτική ήταν η άνοδος του πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα. Ιδιαίτερα στην Αθήνα όπου εγκαταστάθηκε περίπου το μισό του αστικού προσφυγικού πληθυσμού.
Με την ανταλλαγή των πληθυσμών η Ελλάδα απέκτησε ομοιογενή πληθυσμό. Οι πρόσφυγες άλλαξαν τη ζωή της Ελλάδας προς το καλύτερο. Οι Πόντιοι και οι Ανατολικοθρακιώτες γνωστοί από την ιστορία ως ακρίτες εγκατεστημένοι σε όλο το μήκος των βορείων συνόρων της χώρας συνέχισαν και συνεχίζουν την ίδια αποστολή.
Εχθροί και φίλοι συμπεριλαμβανομένων των Γιουγκοσλάβων εφρύαξαν τότε με την εγκατάσταση στα βόρεια σύνορα μας των απελπισμένων αυτών ατόμων.
Διότι εκεί, υπήρχαν άφθονες γαίες προς διανομή για καλλιέργεια. Εφρύαξαν, ακόμη, επειδή η άμυνα μας ενισχυόταν, γι΄αυτό και απείλησαν με πόλεμο. Αλλά η απειλή δεν πέρασε.
Οι άνθρωποι αυτοί, οι πρόσφυγες, κυνηγημένοι από τις εστίες τους βρήκαν αποκούμπι στην πατρίδα της πατρίδας των.
Μπορεί βέβαια η Συνθήκη της Λωζάνης να περιείχε άρθρα θετικά για την Ελλάδα, όμως η απαγόρευση επανόδου και επανεγκατάστασης των Ελλήνων κατοίκων της Μ. Ασίας, του Πόντου και της Ανατ. Θράκης στις από 30 και πλέον αιώνων προγονικές πατρίδες τους υπήρξε βαρύτατο πλήγμα για τους ίδιους και τον Ελληνισμό.
Όσο για τα κινητά περιουσιακά στοιχεία οι Τούρκοι της Μακεδονίας, της Κρήτης κλπ. πήραν μαζί τους όσα μπορούσαν και πούλησαν τα υπόλοιπα. Ενώ οι Έλληνες της Μικράς Ασίας έφυγαν με την ψυχή στο στόμα. Δεν είχαν χρόνο όχι να πουλήσουν κινητά και ακίνητα, αλλά ούτε να τοποθετήσουν σε μία βαλίτσα τα χρειώδη τους. Πολλοί έφθασαν στην Ελλάδα με άδεια χέρια. Χωρίς μια αλλαξιά ρούχα.
Ανάμεσα στα ελάχιστα υπάρχοντα που κάποιοι πρόλαβαν να πάρουν από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους ήταν ιερά σκεύη, εικόνες, χαρακτηριστικά της θρησκευτικής ευλάβειας των προσφύγων. Μάλιστα, τις τεράστιες εικόνες, για ευκολία μεταφοράς τις τεμάχισαν. Όπου έφθαναν και εγκατοικούσαν, πριν ακόμη στεγασθούν, φρόντιζαν να φτιάξουν την εκκλησία τους.
Φυσικά, δεν έλειψαν και οι τριβές αυτοχθόνων και ετεροχθόνων που δυστυχώς διαιωνίζονται ως σήμερα από κάποιους ανεγκέφαλους των ποδοσφαιρικών γηπέδων.
Δυστυχώς, η κακογλωσσιά πότισε με πολύ φαρμάκι τους πληγωμένους πρόσφυγες. Ο πικρός λόγος κάποιων, ευτυχώς ελαχίστων, ενίοτε ακυρώνει τις καλές πράξεις των πολλών, που έκαναν, συχνά αφανώς, παν το αγαθό για την περίθαλψη των προσφύγων.
Στην περίθαλψη και αποκατάσταση των προσφύγων συνέβαλαν οι οργανώσεις του αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, που επί 6 μήνες έθρεψαν 500.000 πρόσφυγες. Ενώ η οργάνωση NEAR EAST RELIEF ανέλαβε την περίθαλψη 18.000 ορφανών σε οργανωμένα οικοτροφεία. Όπου διδάσκονταν μαζί με τη μητρική τους γλώσσα και την αγγλική. Έτσι, άρχισε η διάδοση της αγγλικής γλώσσας στην Ελλάδα.
Στον αγροτικό τομέα η αποκατάσταση των προσφύγων εγγράφεται στα σημαντικότερα επιτεύγματα της ελληνικής πολιτικής. Κτίσθηκαν 62.658 κατοικίες, 57.870 παλαιές που ανήκαν σε Τούρκους και Βούλγαρους επισκευάσθηκαν. Έτσι, στεγάσθηκαν 720.000 πρόσφυγες.
Εφοδιασμένοι με τα αναγκαία εργαλεία, με σπόρους και τα απαραίτητα κεφάλαια για το ξεκίνημα μιας νέας ζωής. Ανοίχτηκαν αρτεσιανά πηγάδια. Φτιάχθηκαν υδραγωγεία. Εισήχθη η μηχανοκίνητη καλλιέργεια. Η Μακεδονία και η Θράκη μεταμορφώθηκαν.
Το πρώτο αγκάθι στην εφαρμογή της Συνθήκης Ανταλλαγής ήταν το πρόβλημα των «ανταλλάξιμων». Μια επιτροπή από 4 Τούρκους, 4 Έλληνες και 3 ουδέτερους προσπάθησε επί έτη να βρει λύση. Ήταν δύσκολο λόγω των απαιτήσεων των Τούρκων που ως νικητές είχαν μεγάλες απαιτήσεις. Έστω κι αν οι περιουσίες των Ελλήνων ήσαν πολλαπλασίας αξίας από τις περιουσίες που άφησαν οι Τούρκοι στην Ελλάδα.
Οι περισσότεροι πρόσφυγες, κυρίως αυτοί της ενδοχώρας έφθασαν στην Ελλάδα σαν «πουλιά με σπασμένα φτερά». Ο Ηλίας Βενέζης στο μυθιστόρημα του «Γαλήνη» δίνει με τραγική ένταση την προσπάθεια των Φωκιανών προσφύγων να ριζώσουν στην άγονη τότε γη της Αναβύσσου. Πολύ δύσκολο να μεταφυτευθούν ακόμη και σήμερα φυτά από τη μία γη στην άλλη. Πόσο μάλλον οι άνθρωποι.
Γεωργοί υποχρεώθηκαν να γίνουν αλιείς και αλιείς αγρότες. Έμποροι και επιστήμονες να γίνουν αχθοφόροι. Διάσημοι καλλιτέχνες να τραγουδούν για πενταροδεκάρες στα καταγώγια. Κορίτσια αβροδίαιτα να τροφοδοτούν τα πορνεία του Πειραιά και της Δραπετσώνας. Άλλοτε εύποροι άνθρωποι κατάντησαν επαίτες. Ντρέπονταν να δουν τους ευπορήσαντες συμπατριώτες τους. Χιλιάδες πρόσφυγες, κυρίως στα πέριξ των μεγάλων αστικών κέντρων, στεγάσθηκαν σε τρώγλες. Σε παράγκες. Οι παραγκογειτονιές διασώθηκαν ως τα μεταπολεμικά χρόνια. Στην Αθήνα στη θέση του «Χίλτον» και της «Πινακοθήκης» υπήρχε ρεματιά. Στις όχθες υπήρχαν γεμάτα προσφυγιά παραπήγματα.
Στο ρημαγμένο Δημοτικό Θέατρο εγκαταστάθηκαν εκατοντάδες προσφυγικές οικογένειες. Τυχερή όποια οικογένεια έβρισκε δικό της θεωρείο. Οι άλλοι κατά γης, στρωματσάδα στο δάπεδο, στη σκηνή, στα καμαρίνια. Ο χειμώνας του 1922-23 εξαιρετικά βαρύς. Χιλιάδες πέθαναν από το ψύχος, τη φυματίωση, την πνευμονία, την πείνα. Αλλά τα μεγαλύτερα θύματα ήταν τα βρέφη. Που να βρουν οι αδύναμες διατροφικά στερημένες μάνες γάλα για να τα θηλάσουν. Το Δημοτικό Βρεφοκομείο της πλατείας Κουμουνδούρου (Αθήνα) με τον ερχομό των προσφύγων δέχθηκε εκατοντάδες βρέφη. Όμως, οι θηλάστρες και οι βρεφοκόμοι δεν επαρκούσαν. Γι’ αυτό η θνησιμότητα των βρεφών το 1923 έφθασε στο συγκλονιστικό ποσοστό του 74,4% και το 1924 στο απίστευτο 83,24%. Ουσιαστικά, το Βρεφοκομείο έμοιαζε με νεκροτομείο. Ίσως έγιναν και πωλήσεις βρεφών εντός και εκτός Ελλάδας.
Είναι τόσες πολλές οι συγκεντρωθείσες μαρτυρίες για το μαρτύριο του ξεριζωμού, που είναι αδύνατον να απαριθμηθούν. Πρέπει, όμως, να εξάρουμε μια σεμνή, άγνωστη σε πολλούς ηρωική φυσιογνωμία. Τον Παπαϊωακείμ που ως νέος Μωυσής οδήγησε τα γυναικόπαιδα της Πισιδικής Σπάρτης Μ. Ασίας ως την άγονη περιοχή των Ποδαράδων Αττικής. Όπου μετά από λίγα χρόνια βλάστησε η νέα συνοικία των Αθηνών, η Νέα Ιωνία, στην οποία μπήκαν οι βάσεις της βιομηχανικής ταπητουργίας στην Ελλάδα. Ο Παπαϊωακείμ αν και του προτάθηκαν πολλοί τίτλοι, έμεινε μέχρι της τελευταίας του πνοής στο ποίμνιο του.
Κατά τη μετανάστευση των προσφύγων στην Έλλάδα, οι ξεριζωμένοι Έλληνες πέρασαν από τα λοιμοκαθαρτήρια της Μακρονήσου, του Πειραιά και της Καλαμαριάς Θεσσαλονίκης. Όπου μεταξύ 1922-23 παρατηρήθηκε τρομακτική θνησιμότητα από ταλαιπωρίες. Από υποσιτισμό, έλλειψη προσαρμογής στο κλίμα. Έλλειψη καλά οργανωμένης κρατικής πρόνοιας. Αλλά και από μαρασμό, εξάντληση, αδυναμία προσαρμογής στο νέο περιβάλλον. Ιδιαίτερα των ηλικιωμένων.
Στο μελέτημα του «Ματιές στην Ελλάδα» ο Τσαρλς Χόουλαντ, ένας από τους Προέδρους της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων, μας δίνει χωρίς εμπάθειες την πιο τραγική εικόνα της προσφυγικής τραγωδίας. Αλλά και του μεγαλείου της επανορθώσεως. Γράφει ο Χόουλαντ:
«Το πρόβλημα της επανεμφυτεύσεως 1.500.000 ξεριζωμένων ανθρώπων σε άλλη γη έχει μια διάσταση τραγική. Από άποψη ανθρωπιστική, η φαντασία αδυνατεί να συλλάβει την πραγματικότητα. Μόνον όσοι είδαν την ανέχεια και την αθλιότητα, την ασθένεια και τον θάνατο υπό όλες τις μορφές του, μπορούν να εννοήσουν την κατάσταση. Το μέγεθος της χωρίς προηγούμενο συμφοράς αυτής ήταν τέτοιο, ώστε και αυτοί που το είδαν με δυσκολία μπορούσαν να το αντιληφθούν. Χρειαζόταν μεγάλη προσπάθεια φαντασίας για να αντιληφθεί κανείς τις πολιτικές συνέπειες, τις οποίες μπορούσε να επιφέρει μια τέτοια καταστροφή στο ελληνικό έθνος, στους γείτονες και σε όλο τον κόσμο…».
«Δεν έχει υπάρξει στην ιστορία άλλη τέτοια αποδημία. Άλλη τέτοια καταστροφή ενός αρχαίου πολιτισμού. Μια πολιτιστική γενοκτονία. Για δύο χρόνια μετά την άφιξη τους στην Ελλάδα οι πρόσφυγες ζούσαν σε σχολικά κτίρια, θέατρα, δημαρχεία, ακόμη και στο παλαιό βασιλικό παλάτι στην Αθήνα. Στα προάστια, στην περιφέρεια ζούσαν σε τέντες, σε ξύλινες παράγκες, κάτω από δέντρα στο ύπαιθρο και σε σπηλιές. Καθώς είχε εξασφαλιστεί εργασία για αυτούς αντιμετώπιζαν αυτές τις συνθήκες με κουράγιο. Μόλις ήσαν έτοιμες καλύβες από ωμές πλίνθους μετακινούνταν σε αυτές και ξεκινούσαν να καλλιεργούν τα χωράφια που τους διανέμονταν. Αν η Κυβέρνηση δεν μπορούσε να τους παράσχει ένα σχολικό κτίριο, οι πρόσφυγες το έχτιζαν μόνοι τους. Ένας αγροτικός πληθυσμός 700.000 είχε με αυτόν τον τρόπο εγκατασταθεί σε γόνιμα εδάφη. Κατά τη διάρκεια ενός μέσου χρόνου εγκατάστασης δύο ετών, αυτός ο πληθυσμός μπόρεσε να γίνει αυτάρκης και να συμβάλει στη διατροφή της Ελλάδας».
Όλα αυτά φυσικά δεν έγιναν από θαύμα. Μπορεί να υπήρχε πολιτική αντιπαλότητα και πάθη, όμως, ο Ελληνισμός εντός και εκτός Ελλάδας ούτε επί στιγμή αδιαφόρησε για την τύχη των προσφύγων. Επ’ αυτού γράφει ο Χόουλαντ:
«Οι Έλληνες επέδειξαν φρενήρη ενεργητικότητα. Ενεργοποίησαν τις φιλανθρωπικές οργανώσεις τους. Δημιούργησαν επιτροπές έκτακτης ανάγκης. Δώρισαν. Δέχθηκαν την επίταξη των σπιτιών τους. Άνοιξαν εκκλησίες, σχολεία, δημόσια κτίρια, αποθήκες, υπόστεγα για να στεγάσουν τους νεοαφιχθέντες».
Οι Πόντιοι που ήρθαν το 1920 στη Βόρεια Ελλάδα, έστω και με την τραγική μοίρα που τους οδήγησε εκεί, πρόσφεραν τα μέγιστα προς το έθνος. Πύκνωσαν τα αραιοκατοικημένα τότε χωριά της Μακεδονίας. Δημιούργησαν νέα. Βοήθησαν στο να εξαλειφθεί οποιαδήποτε αμφισβήτηση αυτού του χώρου. Θωράκισαν το βόρειο κορμό της χώρας μας.
Οι Πόντιοι είναι ένας λαός προοδευτικός. Αγωνιστικός. Ευαίσθητος. Ατίθασος στη λευτεριά. Παλικάρι στον πατριωτισμό. Φιλότιμος και ματαιόδοξος. Λάτρης των παραδόσεων. Εκπληκτικά θαρραλέος.
Ο ποντιακός λαός χαρακτηρίζεται από καλή προαίρεση, αλληλεγγύη, φιλοξενία, αυθορμητισμό, σταθερότητα, λιτότητα κλπ. Επίσης, από ευθιξία, εριστικότητα, πείσμα, έλλειψη διπλωματικότητας, τοπικισμό, έλλειψη ευελιξίας.
Η μετανάστευση των Ποντίων δεν έγινε εύκολα. Δεκάδες χιλιάδες Ποντίων, αφού εκτοπίσθηκαν στο εσωτερικό του Πόντου, μεταφέρθηκαν με τουρκικά και ξένα πλοία στους στρατώνες Σελιμιέ της Κωνσταντινουπόλεως, στον Άγιο Στέφανο, στα νησιά Χάλκη και Αντιγόνη του Μαρμαρά, όπου έμειναν ως τον Αύγουστο του 1923. Κατόπιν με κρατικά ή ναυλωμένα ελληνικά πλοία μεταφέρθηκαν στο Μικρό Καραμπουρνού της Θεσσαλονίκης. Από εκεί διασκορπίστηκαν στη Μακεδονία.
Να σημειωθεί ότι η κανονική εφαρμογή της συμφωνίας για την ανταλλαγή των πληθυσμών άρχισε μόλις το Μάρτιο του 1924.
Όπως ήταν φυσικό οι αστοί Πόντιοι από την Σαμψούντα, Κοτύωρα, Κερασούντα επιζήτησαν την αστική εγκατάσταση. Οι χωρικοί την αγροτική εγκατάσταση.
Οι επιλογές των χωρικών γίνονταν βέβαια με βάση την βαθιά αποτυπωμένη στην ψυχή τους εικόνα της πατρίδας. Έτσι, αναζητούσαν τόπους να θυμίζουν τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά, ομοιότητες και πλεονεκτήματα των χαμένων πατρίδων τους.
Οι Πόντιοι διαφύλαξαν ολόκληρο το λαϊκό πολιτισμό τους, που τον μετέφεραν στις νέες πατρίδες τους.
Στην ποντιακή διάλεκτο, «αυτή τη γλώσσα που δεν έχει το κουράγιο να πεθάνει» ο γλωσσολόγος θα βρει εκφράσεις της ελληνικής γλώσσας, από γνήσια κατάλοιπα της αρχαίας και μεσαιωνικής διαλέκτου.
Βέβαια οι Έλληνες είναι ένας ευαίσθητος λαός μνήμης. Και στο όνομα της μνήμης αυτής, βοήθησε ο λαός γενικά τον προσφυγικό κόσμο, άσχετα με τα επιμέρους προβλήματα που ήταν φυσικό να δημιουργηθούν από τον απρόσμενο ερχομό 1.500.000 νέων ανθρώπων στο χώρο της μητρόπολης πατρίδας.
Ο προσφυγικός ελληνισμός μετέφερε στη μητέρα πατρίδα τον άδολο και γνήσιο ελληνισμό του. Το πνεύμα του και την ψυχή του. Την πίστη του. Την ελπίδα προς την πατρίδα και τα πεπρωμένα του ελληνικού γένους.
Ακόμα, άφησε στη Μικρασία, τον Πόντο και την Ανατ. Θράκη άταφους νεκρούς. Προσφιλείς γονείς. Παιδιά. Αδέλφια. Συγγενείς και φίλους. Την περιουσία του. Τα κειμήλια του.
Έφερε, όμως, στην Ελλάδα την αμόλυντη ελληνική ψυχή και συνείδησή του. Τα εμπειροτεχνικά και εργατικά του χέρια. Την μόρφωση του. Την πείρα του στο εμπόριο, τη βιοτεχνία, τις επιχειρήσεις, τις τέχνες, τα γράμματα, τις επιστήμες. Την απόφαση του να αγωνιστεί από την αρχή για την προσαρμογή, την αποδοχή και την καταξίωσή του. Και τα κατάφερε.
Η ανάγκη για επιβίωση, σβήνει κάθε άλλη προηγούμενη ταλαιπωρία, κάθε φορά που επιτυγχάνεται.
Όμως, για μας, τους επόμενους, για την Ιστορία, η τραγωδία, η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ δεν ξεχνιέται. Τα εγκλήματα δεν παραγράφονται.
Καθώς περνούν οι καιροί, που αναπαμό δεν έχουν, γίνονται συμβιβασμοί, συμμαχίες. Το χέρι με το σπαθί και το χέρι στη κουπαστή δίνονται τώρα για χειραψία. Το επιβάλλουν οι συνθήκες, η κατάσταση, η ανάγκη, ο πολιτισμός.
Όμως, οι μνήμες δεν σβήνουν. Μένουν. Αλοίμονο αν σβήσουν. «…Και να θυμάστε τη Μικρασία» μας παράγγειλε η υπεραιωνόβια γιαγιά Φιλιώ Χαϊδεμένου λίγο πριν φύγει από τη ζωή.
Και πρέπει να θυμόμαστε. Πρώτα για εθνική αυτογνωσία. Μετά για εθνική προστασία. Και τέλος για εθνική δικαιοσύνη.
Γιώργος Αλεβίζος,
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου